Trong đợt bùng phát dịch lần IV tại Việt Nam, chỉ riêng Sài Gòn đã thống kê có ít nhất 1500 trẻ mất cha, mẹ vì Covid. Tình hình dịch bệnh có thể dần kiểm soát, nhưng những hệ quả nó để lại về mặt tinh thần cho người ở lại là vô cùng lớn lao. Trong đó, trẻ em chính là đối tượng dễ bị tổn thương cần được sự quan tâm, trợ giúp của toàn xã hội để tiếp tục hành trình sống với nhiều thách thức phía trước. 

NỖI ĐAU ĐỘT NGỘT

Việc cha mẹ qua đời do Covid là một sự kiện gây sốc tâm lý cho trẻ em bởi sự đột ngột và mức độ sang chấn lớn lao của nó. Các trường hợp tử vong do Covid thường diễn ra trong khoảng một vài tuần sau khi nhiễm. Vì thế, gia đình và đặc biệt là trẻ em không có khoảng thời gian để chuẩn bị tinh thần cho việc chia ly với cha mẹ/ người nuôi dưỡng khi họ qua đời. 

Khác với nhiều trẻ có cha mẹ bệnh nặng kéo dài trước khi qua đời, trẻ có thể được chuẩn bị từ từ cho việc chia xa. Do đó, cái chết của cha mẹ/ người nuôi dưỡng có thể là một biến cố sang chấn lớn và bất ngờ với trẻ em. Nhiều trẻ sẽ sốc và không dễ dàng để đón nhận thực tế này.

Tùy theo độ tuổi, khả năng nhận thức và mức độ gắn bó với cha mẹ mà sự mất mát người thân ảnh hưởng đến trẻ mồ côi ở các cấp độ khác nhau.  Ngay cả đối với trẻ sơ sinh, tuổi mẫu giáo thì việc cha mẹ qua đời dù không được hiểu rõ nhưng trẻ có thể cảm nhận sự mất mát, chia cắt mối quan hệ gắn bó giữa trẻ và người chăm sóc. 

Khi không còn cha mẹ bên cạnh, nhiều trẻ sẽ có biểu hiện quấy khóc, sợ hãi, thay đổi thói quen ăn, ngủ… Một số trẻ khác có thể trở nên thụ động, thu mình, kém tương tác vì thấy không an toàn khi vắng mặt cha mẹ. 

TIẾN TRÌNH TÂM LÝ TRẺ MỒ CÔI

Trong khi đó, các trẻ lớn hơn và cả người lớn có thể sẽ phải trải qua tiến trình tâm lý khi đối diện với tin dữ với nhiều sắc thái cảm xúc. Bác sĩ tâm thần Elisabeth Kübler-Ross đã khái quát thành mô hình 5 giai đoạn như sau:

Khi mới nghe được tin người nhà tử vong, chúng ta thường có xu hướng không chấp nhận sự thật (Denial). Cảm giác sốc và choáng ngợp trước thực tế quá đau lòng làm trẻ và chúng ta không dám tin vào sự thật, thậm chí cho rằng đã có sự nhầm lẫn. 

Sau đó, sẽ là cảm xúc  tức giận (Anger). Những người ở lại sẽ cảm thấy số phận bất công và tức giận, đổ lỗi chính mình cũng như giận dữ với ngành y tế, hệ thống trợ giúp xã hội. 

Trải qua giai đoạn giận dữ,  ý nghĩ mặc cả (Bargaining) có thể xuất hiện như “Nếu đưa ba mẹ đi bệnh viện sớm thì có thể đã không tử vong?” hay “Giá như mình không đi ra ngoài thì đã không lây virus về cho gia đình”. Đó là cách trẻ đang thương lượng trong tư tưởng để trì hoãn việc chấp nhận thực tế. 

Sau khi không thể né tránh câu chuyện đau buồn, mọi người có thể rơi vào trạng thái buồn bã  (Depression). Một số trẻ trở nên thu mình lại, ít nói chuyện, vui chơi và có thể dành nhiều thời gian để khóc; nhiều người sẽ cảm thấy rất mệt mỏi, chán ăn và mất ngủ.

Sau cùng, khi trải qua nỗi đau, trẻ  và gia đình sẽ đến lúc chấp nhận (Acceptance) sự thật dù cho thật phũ phàng. Mọi người sẽ dần chấp nhận biến cố đã xảy ra như một thực tế không thể thay đổi. Các cảm xúc sẽ dần ổn định và cân bằng trở lại. 

CHẤP NHẬN ĐỂ CHỮA LÀNH

Thời gian để trẻ đi qua nỗi đau và chấp nhận tùy thuộc vào hoàn cảnh và đặc điểm tâm lý cá nhân của mỗi trẻ. Trong nhiều trường hợp cần tới nhiều tháng, nhiều năm để trẻ thích nghi với sự mất mát vĩnh viễn này. 

Các diễn tiến tâm lý nêu trên khi đón nhận tin tức cha mẹ qua đời là phổ biến và tự nhiên đối với mọi trẻ. Người lớn không nên vì e ngại trẻ sẽ khóc hay đau buồn mà giấu các thông tin.

Việc dồn nén cảm xúc sẽ đem lại nhiều hệ quả tiêu cực cho tâm trí và cơ thể. Hãy cho trẻ được biết sự thật, được trải qua cảm xúc đau buồn, được khóc cho những mất mát của mình. Có như vậy, trẻ mới có thể đi qua biến cố sang chấn to lớn này.

Ngoài ra, cần cố gắng tìm hình ảnh người cha, mẹ thay thế để chăm sóc cho các em không chỉ về các nhu cầu vật chất, học tập mà còn giúp các em phát triển tinh thần một cách cân bằng, lành mạnh.

Chuyên gia Tâm lý Vương Nguyễn Toàn Thiện
Đơn vị Tâm lý – Bệnh viện Nhi Đồng Thành Phố